نمادپردازی در آیین عاشورا

نمادپردازی در آیین عاشورا

مریم عباس‌بیگی

تخمین زمان مطالعه: ۸ دقیقه

همانطور که تراژدی بحرمکاشفه‌ای برای القای انواع آثار ادبی، هنری و معماری بوده، آیین‌ها و  نمادپردازی همواره در تمامی ادیان الهام‌بخش بوده‌‌اند. بسیاری از آثار هنری درجهان نیز براساس داستان‌های قهرمانیِ دینی و اسطوره‌ای از ایثار و شجاعت بنا شده است.اولین ماه تقویم قمری با حسین‌بن‌علی (ع) در ارتباط بسیار نزدیک است و پیکره‌ی آیین عاشورایی، پیرامون پیکار حماسی و تاریخی امام حسین(ع) و یارانش با سپاه عمرسعد وجود یافته‌است.از آیین‌های عاشورایی در طول تاریخ قرائت‌های بسیاری وجود دارد که دراین نوشته قصدداریم به خرده‌فرهنگ‌های شکل‌گرفته و هویت‌یافته از خوانش آیینی عاشورا بپردازیم.

نمادپردازی در آیین عاشورا و مراسم خیابانیِ محرم ازدوره‌ی آل‌بویه درعراق و ایران ظهور کرد و در دوران‌های مختلف گسترش یافت. صفویان و قاجارها درایران ، مغول‌ها، نواب‌های منطقه‌ی اوده [1]و حیدرآباد عزاداری  و مناسک گروهی خود را در  قالب هیأت‌ها برپا می‌داشتند. این عناصر همه با هم به فرهنگ محرّم هویت بصریِ منحصر به فردی بخشیده است که با نمادگرایی سرشته شده و به خودی خود نوعی هنر است. مانند هنر نمایشی تعزیه، فرهنگ سیاه‌پوشی و تجلّی آن در صنعت مُد، وسایلی که در دسته‌های عزاداری نمادهایی از روز عاشورا هستند و مناسکی مانند آیین گِل‌مالی که مربوط به پیش از اسلام است و به‌واسطه‌ی عاشورا همواره زنده‌است.

بر طبق مطالعات، رنگ سیاه از نظر دیگران نشانی از جدیت و هوشمندی فرد سیاه‌پوش است.تاکنون فکر کرده‌اید که چرا رنگ لباسِ دانش‌آموخته‌گان دانشگاه‌ها سیاه است و مثلاً صورتی نیست؟‌شاید چون برای نمایش  نخبگانِ فکری آینده، رنگی قانع‌کننده‌تر از مشکی متصور نیست.

 

نمادپردازی در آیین عاشورا

تعزیه: تصویر نمادین شیعه، هنر نمایشِ رمزگونه و نمونه‌‌ای عالی از احساس درد

تعزیه نمایش ایرانی پرطرفداری است که به شکل اپرا و در قالب نمایش‌نامه‌ای  با دیالوگ‌های منظومِ آوازی  برپا داشته می‌شود. به غیر از ایران تعزیه اجراهای مشابهی در روستای شیعه‌ی نبویه [2]‌ی لبنان دارد و در هند نیز با جمعیت قریب به ده میلیون مسلمان شیعه تعزیه‌خوانی می‌کنند. بیش از صد سال است که کنت دوگوبینو[3] ، تعزیه را هم‌سنگ شاهکارهای تراژدی یونان معرفی کرده است درحالیکه باید آن را با تئاترهای میستِر [4]در قرون وسطا قیاس کرد تئاتر عامه‌ی روحوضی هم به همان‌ترتیب، نمایش بداهه‌ای است که به کمدی دلآرته شباهت دارد. پیتر بروک [5] در صفحه‌ی ۲۱۳ کتاب خود ،از یاد بردن زمان[6] نوشته است: «در ایران دو سنّت بزرگ تئاتری وجود دارد نخست تعزیه که شکلی نمایش مذهبی و زاییده‌ی اسلام است و بعد روحوضی، گونه‌‌ای پرشور از کمدی دلآرته».تعزیه تئاتری ایرانی است که بدون شک نمایانگر کامل‌ترین شکل تئاتری است که برشت [7]قصد داشت به آن دست‌ یازد یعنی تئاتر روایی. تئاتری که درآن، میان بازیگر و نقشش جداسازی صورت گرفته یعنی تئاتر فاصله‌گذاری. در نظریه‌ی تئاتر برشت باعنوان “Verfremdungseffekt” یا بیگانه‌سازی، بازیگران، تجسمی از  شخصیت‌ها نیستند بلکه با مفارقت، آنها را روایت می‌کنند. تعزیه در مکانهای آزاد(اماکن عمومی) یا بسته(کاخ ها یاخانه‌های خصوصی) یا جایگاه‌هایی که برای این رویداد(تکیه یا حسینیه) برپاشده‌، اجرا می‌شود. تکیه، تداعی‌گر سالن تئاتر یا اپرا است، که صحنه در مرکزیت است و با فضایی دایره‌مانند و تقریباً وسیع احاطه شده که بازیگران، اسبها، گوسفندان و حیوانات مورد نیاز دیگر آنجا تحرک دارند.

نمادپردازی در آیین عاشورا-تعزیه

نمادپردازی در آیین عاشورا و  مراسم خیابانیِ محرم از دوره‌ی آل‌بویه در عراق و ایران ظهور کرد و در دوران‌های مختلف گسترش یافت. این عناصر همه با هم به فرهنگ محرّم هویت بصریِ منحصر به فردی بخشیده است که با نمادگرایی سرشته شده و به خودی خود نوعی هنر است.

سیاه‌پوشی در آیین‌‌های محرم و ورود به صنعت مُد

سوگواران شیعه در روزهای عزاداری ماه محرم لباس سیاه به‌تن می‌کنند.عده‌ای از فقها قائل هستند که پوشیدن لباس مشکی در محرم و صفر از حکم کراهت پوشیدن مشکی در نماز مستثناست و نشانه‌ی محبت و مودت به ساحت اهل بیت(ع) و اظهار همدردی با ایشان است و فضیلتی بزرگ به شمار می‌آید.  مؤمنان شیعه در روزهای سوگواری تصمیم می‌گیرند از هرآنچه که مربوط به راحتی و لذتِ جان باشد دوری کنند. در روایت‌ها آمده است که غمخواری و رنج‌بردن برای شهیدان کربلا راه شفاعت امام‌ حسین(ع) را بر شیعیان می‌گشاید. شواهدی بر سیاه پوشیدن به نشانه‌ی ماتم و اندوه در بسیاری از متون کهن ادبی فارسی نیز وجود دارد.

با آغاز ماه محرم عزاداران شیعه به خریدن لباس مشکی روی می‌آورند.مُدِ محرم نیز، خاصّه در میان جوانان بسیار محبوب شده‌است. برخی با آرایش‌های سنگین و ظاهری که موجب شگفتی است به مراسم‌های شبانه‌ی عزاداری پا می‌گذارند.از طرح‌های ناخن، ویژه‌ی محرم گرفته تا رواج مدل‌های مو با تراشیدن نقش یاحسین بر سر، گرایش این روزهاست. سفارش‌های لباس‌ با چاپِ متن‌های نوشتاری ِمربوط به ایام محرم، صنعت مُد را به فکر تولید لباس‌های آماده‌ی خاصّ این ایام انداخت. مارک‌های شناخته شده‌ای مانند زارا پا به عرصه‌ی تولید لباس مشکی و طراحی استایل‌های مناسب عزاداری گذاشتند و فستیوال‌های مُد اسلامی در پاریس و دیگر شهرهای اروپا رونق گرفت. در ایران هم در نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های پوشاک، میدان برای معرفی محصولات تولیدکنندگان لباس‌های محرم مهیا شد. بدان جهت که سرووضع مشکی ظاهری ساده و حداقلی (مینی‌مال) به حساب می‌آید، جوانان هم هرچه بیشتر به این استایل رو آوردند.

تعزیه تئاتری ایرانی است که بدون شک نمایانگر کامل‌ترین شکل تئاتری است که برشت قصد داشت به آن دست‌ یازد یعنی تئاتر روایی. پیتر بروک در صفحه‌ی ۲۱۳ کتاب خود، از یاد بردن زمان، نوشته است: «در ایران دو سنّت بزرگ تئاتری وجود دارد نخست تعزیه که شکلی نمایش مذهبی و زاییده‌ی اسلام است و بعد روحوضی، گونه‌‌ای پرشور از کمدی دلآرته».

از طرف دیگر سیاه‌پوشی اشاره‌ای هم به احترام و بزرگداشت دارد و فردی که لباس مشکی به تن دارد نیاز به گرامی‌داشتِ این رفتار خود از سوی دیگران دارد. پیش‌بینی می‌شود که این سایه‌های سیاه در آینده جزء پرفروش‌ترین‌ها در صنعت مُد باشند.سیاه‌پوشان قصددارند موجودات پراحساس و روراستی جلوه کنند و هیچ جای تعجّب نیست که هواداران و خوانندگان سبک موسیقی پانک‌راک اِمو Emo یا اِموکور Emocore [8]، مُد لباس‌های سراسر مشکی را باب کردند. استفاده از فقط یک‌رنگ درالبسه، ایده‌ای کمتر گیج‌کننده است و  توجّه کامل را آسان می‌کند و باعث می‌شود تا در هرج‌و‌مرج زندگی روزمره سردرگم نشویم.به‌تن داشتن لباسی که از نظر بصری یکنواخت باشد، می‌تواند آنانی را که در تمرکز کردن بر روی کار خود مشکل دارند یاری دهد. بر طبق مطالعات، رنگ سیاه از نظر دیگران نشانی از جدیت و هوشمندی فرد سیاه‌پوش است. تاکنون فکرکرده‌اید که چرا رنگ لباسِ دانش‌آموخته‌گان دانشگاه‌ها سیاه است و مثلاً صورتی نیست؟‌ شاید چون برای نمایش  نخبگانِ فکری آینده، رنگی قانع‌کننده‌تر از مشکی متصور نیست.

بیشتر بخوانید: آینده‌ی دنیای مُد و تکنولوژی 

از دیگر علائم، وسایل و مناسک نمادپردازی درآیین عاشورا که هیئت‌ها از دیرباز در دسته‌های خود استفاده می‌کرده‌اند، موارد زیر را برمی‌شمریم:‌

عَلَم یا توغ عزاداری

بیرقی که به شکل یک میله‌ی فلزی است و از آن نمادهای حماسه‌ی عاشورا را می‌آویزند: طاووس، کبوتر ، لاله، دست فلزی (به نشانه دست حضرت ابوالفضل و يا پنج تن آل عبا) و دیگر نشان‌ها. علم را با پارچه‌های رنگی و قیمتی تزئین می‌کنند و علمدار در جلوی صف سوگواران علم را حمل می‌کند.

نمادپردازی در آیین عاشورا-عَلَم یا توغ

گهواره

آیین گهواره‌بندی در جنوب آسیا متداول است. این گهواره‌ها شکل مخصوصی ندارند و در قدیم بیشتر از چوب ساخته می شدند. گهواره نماد حضرت علی‌اصغر(ع) است که با پارچه‌ی سفید و سبز پوشانده می‌شود و برآن دخیل می‌بندند.

نمادپردازی در آیین عاشورا-گهواره

آیین نخل‌گردانی یا حمل تابوت

برخلاف تابوت معمولی این تابوت عظیم، در نمادپردازی در آیین عاشورا، سازه‌‌ای زینتی است.یک صندوق چوبی بزرگ که با پارچه‌ی سبز و مشکی پوشانده شده است که در قسمت جلوی آن عَلَم و دیگر نمادهای عاشورایی نصب شده است.این تابوت وزن زیادی دارد و عزاداران پرشماری آن را حمل می‌کنند.

نمادپردازی در آیین عاشورا-نخل‌گردانی عاشورا اشکذر

بیشتر بخوانید: استایل دهه‌ی ۹۰: نشانه‌هایی از یک بازگشت

ذوالجناح

ذوالجناح، اسب امام حسین (ع) در کربلا و از شخصیت‌های مهم در حماسه‌ی عاشورا است که گفته‌اند با آغشته‌کردن پیشانی خود به خون حسین‌بن علی(ع) خبر شهادت ایشان را به خیمه‌ها می‌رساند. در روایت آمده که ذوالجناح را پیامبر (ص) خریده و پرورش داده بود. ذوالجناح به معنای بالدار است و این نام مجاز از تیزرویی اوست. در مراسم عاشورا اسب سفید یا ماکت اسبی را به تمثیل از  ذوالجناح آذین می ‌بندند و بر زین آن عمامه‌ای و دست فلزیِ افراشته‌ای قرارمی‌دهند.ذوالجناح را با چادرهای مخمل یا ابریشمی و روکش‌های زردوز می‌پوشانند.

نمادپردازی در آیین عاشورا-ذوالجناح در تعزیه

حجله حضرت قاسم (ع)

حجله‌ در نمادپردازی در آیین عاشورا، اتاقک کوچکی است شبیه به کجاوه، آراسته به پارچه‌های رنگارنگ که سفره‌ ای رنگین در آن از آینه‌، شیرینی، گل‌های تازه، شمع، حنا، قند و …می‌گسترند.در بعضی از روایت‌ها آمده که روز عاشورا امام حسین (ع)، مطابق وصیت امام حسن مجتبا(ع)، دخترش را به عقد برادرزاده‌اش قاسم در‌آورد.

نمادپردازی در آیین عاشورا-حجله حضرت قاسم(ع)

آیین گِل‌مالی لرستان

گِل‌مالی از سنّت‌های پیش از اسلام است که پس از اسلام و تا کنون در نمادپردازی در آیین عاشورا استمرار پیدا کرده‌است. آیینی بوده برای مرگ قهرمانان و جوانان که امروزه در لرستان برای عزاداری عاشورا انجام می‌شود و در فهرست میراث فرهنگی کشور ثبت شده است. گِل‌مالی به شهرهای دیگر هم رسیده اما خاستگاه آن لرستان است. «خاک تمیز الک شده را در حوضچه هایی که از قبل با آجر آماده شده اند با گلاب نذری و آب گِل می کنند. حدود نیمه های شب عزادارانی که نذر گل دارند وارد حوضچه‌ها شده و تمام سر و صورت و حتی چشمان خود را آغشته به گِل می کنند و به اصطلاح به گِل می‌افتند. برخی دیگر از عزاداران تنها سر و صورت و کتف‌ها و شانه های خود را «آیین گِل»  می‌کنند و در کنار شعله‌های آتش که به همین منظور تهیه شده خود را خشک می‌کنند، فرد به گِل‌افتاده این وضعیت را تا ظهر عاشورا حفظ می‌کند. »[9]

سفارش‌های لباس‌ با چاپِ متن‌های نوشتاری ِمربوط به ایام محرم، صنعت مُد را به فکر تولید لباس‌های آماده‌ی خاصّ این ایام انداخت. مارک‌های شناخته شده‌ای مانند زارا پا به عرصه‌ی تولید لباس مشکی و  طراحی استایل‌های مناسب عزاداری گذاشتند و فستیوال‌های مُد اسلامی در پاریس و دیگر شهرهای اروپا رونق گرفت.

 منابعی که در تألیف، ترجمه و گردآوری این مقاله استفاده شدند:

 ۱- تعزیه و روحوضی و تئاتر برشت[10]

۲- اشک‌ها و خون شیعیان: بدن‌ها و شعائر دینی در مراسم عاشورا (لبنان، سوریه)[11]

 ۳- درباره آیین‌های عاشورایی در ایران | نهادینه‌سازی فرهنگ عاشورایی با اجرای سنت‌های خاص[12]

۴- تعزیه[13]

۵- ویکی‌شیعه[14]

۶- مُد روز Lookdujour[15]

[1] – Nawab of Awadhنواب اوده عنوانی بود که به حاکمان منطقه‌ی تاریخی اوده به مرکزیت فیض‌آباد در شمال هند اطلاق می‌شده است.

[2]– Nabawiya

[3] – le comte de Gobineau کنت آرتور دو گوبینو‏ (۱۸۱۶ – ۱۸۸۲) نویسنده، خاورشناس، شاعر، تاریخ نگار، پژوهشگر و سیاستمدار فرانسوی بود.

[4] – Le mystère

[5] – Peter Brook کارگردان ۹۵ ساله‌ی تئاتر و سینمای بریتانیایی و دانش‌آموخته‌ی آکسفورد است. او با بدعت و تأثیرگذاری بر تئاتر معاصر با به‌کارگیری عناصر تئاتر شرق به شهرت رسید.

[6] – Oublier le temps, SEUIL (03/01/2003)

[7] – Bertolt Brechtبرشت نمایشنامه‌نویس، کارگردان تئاتر، نویسنده و شاعر شهیر آلمانی است.

[8]– Emocoreاِموکور،شاخه‌ای از موسیقی پانک‌راک که در دهه‌ی ۱۹۸۰ در واشنگتن به وجود آمد.اشعار ترانه‌ها غالباً احساسی و با معنای عاطفی و شخصی بود که مضمون سیاسی قابل توجهی را القا می‌کرد. این اشعار تا حدّ زیادی بر روان‌پالایی و برون ریزی تأکید داشت.در آن دوران گروه رایتز آو اسپرینگ در مرکز توجه بسیار قرار گرفت و بعدها هم گروه‌های موسیقی‌های مشهور دیگری همچون اوت و ایمبریس به شدت پرمخاطب بودند.

[9] – درباره آیین‌های عاشورایی در ایران | نهادینه‌سازی فرهنگ عاشورایی با اجرای سنت‌های خاص

[10] – Le Ta’zieh et Le Ruhozi Et le théâtre de Brecht ( Sadreddin Zahed )

[11] – Les larmes et le sang des chiites : corps et pratiques rituelles lors des célébrations de ‘Âshûrâ’ (Liban, Syrie), by Sabrina Mervin

[12] –خبرگزاری جمهوری اسلامی ایرنا

[13] – Le « tazieh », Christine Darmagnac

[14] – https://fa.wikishia.net/view/صفحهٔ_اصلی

[15] – https://www.lookdujour.ca/la-garde-robe/inspiration/signification-porter-noir-1.9911838